US Strikes In Iran Undermine: २२ जूनच्या पहाटे २:३० वाजता अमेरिकेनं इराणच्या तीन सर्वात महत्त्वाच्या अणुस्थळांवर—फोर्डो, नतान्झ आणि इस्फहान— हवाई हल्ले केले. १९७९ च्या इस्लामिक क्रांतीनंतर प्रथमच अमेरिकेने थेट इराणी भूमीवर अशी सैनिकी कारवाई केली. या घटनेमुळे संपूर्ण जगभरात खळबळ उडाली. अमेरिकेच्या या कारवाईमुळे इराणच्या अणुकार्यक्रमावर मोठा परिणाम होईल का, याबद्दल चर्चा सुरू झाली आहे. या कारवाईनंतर काही तासांतच अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी जाहीर केलं, “आता शांततेची वेळ आली आहे.” पण दोन आठवडे थांबण्याचं जाहीर करूनही ट्रम्प यांनी फक्त दोन दिवसांत कारवाई का केली? याचं उत्तर फोर्डो येथील उपग्रह छायाचित्रांमध्ये सापडू शकतं. ज्यात ट्रक, बुलडोझर दिसले, ज्यांद्वारे संवेदनशील सामग्री हलवली जात असल्याच्या संशय वाढला. या हालचालींमुळे इराण गुप्तपणे अण्वस्र कार्यक्रमासंबंधी साहित्य हलवत आहे की काय, अशी भीती निर्माण झाली होती.
फोर्डो येथील उपग्रह छायाचित्रांमध्ये १६ ट्रकांचा ताफा, मोठ्या प्रमाणावर यंत्रसामग्री, आणि सुरक्षारक्षकांची वाढलेली उपस्थिती दिसून आली. काही विश्लेषकांच्या मते, हे सगळं सेंट्रीफ्यूज किंवा शिल्डिंग मटेरियल हलवण्याचा “घाईगडबडीत केलेला प्रयत्न” होता. इराणनेही दावा केला की, अमेरिकेच्या हल्ल्यापूर्वीच त्यांनी जवळपास सर्व उच्च-शुद्धतेचं युरेनियम गुप्त ठिकाणी हलवलं. या हालचालींमुळे अमेरिकन गुप्तचर यंत्रणांमध्ये खळबळ उडाली आणि कारवाई लवकर करण्याचा निर्णय झाला.
इराणच्या अणुकार्यक्रमाचा इतिहास पाहिला, तर २००९ मध्ये फोर्डोचं अस्तित्व जगजाहीर झालं. हे केंद्र ३०० फूट खोल डोंगराखाली बांधलेलं असल्याने ते अत्यंत सुरक्षित मानलं जातं. आंतरराष्ट्रीय निरीक्षकांनी २०२३ मध्ये इथे ८३.७% शुद्धतेचे युरेनियम कण सापडल्याचं नोंदवलं होतं, ज्यामुळे इस्रायल आणि पाश्चिमात्य देशांच्या चिंतेत वाढ झाली. नतान्झ आणि इस्फहान ही ठिकाणं देखील इराणच्या अणुकार्यक्रमात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. नतान्झमध्ये प्रगत सेंट्रीफ्यूज आहेत, तर इस्फहानमध्ये युरेनियम रूपांतरण आणि इंधन उत्पादन केंद्र आहे.
अमेरिकेने इराण विरुद्ध ऑपरेशन मिडनाइट हॅमर; जेट्स भारतातून गेली का? सत्य काय?
अणु संवर्धन (uranium enrichment) प्रक्रिया समजून घेतली, तर नैसर्गिक युरेनियममध्ये युरेनियम-२३५ या आयसोटोपचे प्रमाण खूपच कमी असते. अणुबॉम्बसाठी किंवा अणुऊर्जेसाठी हे प्रमाण वाढवावं लागतं. यासाठी सेंट्रीफ्यूज वापरली जातात. इराणने ६०% शुद्धतेपर्यंत युरेनियम संवर्धित केलं होतं, तर ९०% शुद्धता म्हणजेच ‘वेपन्स ग्रेड’ असतं. फोर्डोच्या खोलवर असलेल्या संरचनेमुळे ते हवाई हल्ल्यांपासून सुरक्षित राहिलं होतं. अमेरिकेने यावेळी फोर्डोवर सात B-2 बॉम्बर्समधून ‘मॅसिव ऑर्डनन्स पेनिट्रेटर’ (MOP) बॉम्ब टाकले, जे फक्त अमेरिकेकडेच आहेत आणि खोलवर असलेल्या संरचनांपर्यंत ते पोहोचू शकतात. तसेच इस्फहानवर टॉमहॉक क्षेपणास्त्रांनीही हल्ला करण्यात आला आहे.
या आधीही या ठिकाणांवर हल्ल्याचे प्रयत्न झाले होते. इस्रायलच्या‘ऑपरेशन रायझिंग लायन’मध्ये काही प्रमाणात नुकसान झालं, पण फोर्डोच्या खोलवर असलेल्या संरचनेमुळे मोठं नुकसान होणं शक्य नव्हतं. फोर्डो हे ठिकाण इराणच्या अणुकार्यक्रमाचं ‘मुकुटमणी’ मानलं जातं, कारण तिथे उच्च-शुद्धतेचं युरेनियम तयार केलं जातं आणि ते अत्यंत सुरक्षितपणे ठेवलेलं असतं.
अमेरिकेच्या या हल्ल्यामुळे इराणच्या अणुकार्यक्रमाला किती फटका बसला, हे अद्याप स्पष्ट नाही. उपग्रह छायाचित्रांमध्ये फोर्डोच्या डोंगरावर मोठ्या प्रमाणात खड्डे आणि राखेचा थर दिसतो, तसेच बोगद्यांच्या प्रवेशद्वारावर मातीचा खच पाहायला मिळतो. काही अहवालांनुसार, नतान्झमधील काही सेंट्रीफ्यूज नष्ट झाले आहेत, तर इस्फहानमधील इंधन साठ्याला हानी पोहोचली आहे. मात्र, इराणने तात्काळ घोषणा केली की, त्यांच्या अणुकार्यक्रमात फारसा व्यत्यय आलेला नाही.
इराण-इस्रायल युद्ध; अमेरिकेच्या एअर स्ट्राईकमध्ये इराणच्या अणू केंद्रांची राखरांगोळी
या हल्ल्यामुळे पश्चिम आशियात तणाव वाढण्याची शक्यता आहे. इराणने आधीच सूड घेण्याची धमकी दिली आहे. अमेरिकेने मात्र स्पष्ट केलं आहे की, ही कारवाई मर्यादित आहे आणि सत्ताबदलाचा कोणताही हेतू नाही. जागतिक स्तरावर या घटनेची तीव्र प्रतिक्रिया उमटत आहे. संयुक्त राष्ट्र, युरोपियन संघ, रशिया, चीन या देशांनी संयम बाळगण्याचं आवाहन केलं आहे. इस्रायलनं मात्र अमेरिकेच्या या कारवाईचं स्वागत केलं आहे.
पुढे काय होईल, इराण कसा प्रतिसाद देईल, आणि या सगळ्याचा जागतिक राजकारणावर काय परिणाम होईल, हे पाहणं महत्त्वाचं ठरेल. इराणच्या दृष्टीने फोर्डो, नतान्झ आणि इस्फहान ही ठिकाणं पुन्हा कार्यान्वित करणे आणि अणुकार्यक्रम सुरू ठेवणे हे मोठं आव्हान असेल. अमेरिकेच्या दृष्टीने, इराणला अणुबॉम्ब मिळू न देणं आणि पश्चिम आशियातील स्थैर्य राखणं हे महत्त्वाचं आहे. या घटनेमुळे इराण-अमेरिका संबंधांमध्ये आणखी तणाव वाढू शकतो, आणि संपूर्ण प्रदेशात युद्धजन्य परिस्थिती निर्माण होऊ शकते.
या घटनेच्या पार्श्वभूमीवर, इराणच्या अणुकार्यक्रमाची पारदर्शकता, आंतरराष्ट्रीय निरीक्षकांची भूमिका, आणि जागतिक शक्तींच्या धोरणांचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे. अणुशक्तीचा वापर शांततेसाठी की युद्धासाठी, हा प्रश्न पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला आहे. पुढील काही दिवसांत इराणचा प्रतिसाद, अमेरिकेची भूमिका आणि जागतिक शक्तींची प्रतिक्रिया यावरच या संघर्षाचं भवितव्य ठरेल
