NDA vs INDIA : 2024 च्या लोकसभा निवडणुकीचा शंखनाद काँग्रेससह 26 विरोधी पक्षांनी बंगळुरूतून तर भाजपसह 38 पक्षांनी दिल्लीतून फुंकला. या बैठकीतून कोणकोणासोबत आहे? आणि कोणकोणाच्या विरुद्ध आहे? याचे चित्र स्पष्ट झाले आहे.
बंगळुरूमध्ये विरोधी पक्षांनी दोन दिवस चर्चा करून नवीन आघाडी स्थापन केली. त्याचे नाव आहे- INDIA. म्हणजे इंडियन नॅशनल डेव्हलपमेंट इन्क्लुसिव्ह अलायन्स. या आघाडीची टॅगलाइन ‘जीतेगा भारत’ ही ठेवण्यात आली आहे. त्याचवेळी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी एनडीएला 25 वर्षे पूर्ण झाल्याने नवी व्याख्या सांगितली. ते म्हणाले, एन फॉर न्यू इंडिया, डी फॉर डेव्हलपमेंट आणि ए फॉर एस्पिरेशन.
पुढची लोकसभा निवडणूक NDA विरुद्ध INDIA मध्ये होणार हे स्पष्ट झाले. भारतीय राजकारणात एवढ्या मोठ्या पक्षांनी बनलेल्या दोन आघाड्या एकमेकांशी भिडण्याची ही पहिलीच वेळ असेल. मात्र, भारतातील युतीच्या राजकारणाचा इतिहास स्वातंत्र्यानंतर काही वर्षांनी सुरू होतो. केंद्रातही अनेकवेळा युतीची सरकारे स्थापन झाली आहेत.
– 1982 में रोजर स्क्रटन की एक किताब आई थी- ‘अ डिक्शनरी ऑफ पॉलिटिकल थॉट’. इस किताब में गठबंधन की परिभाषा दी गई थी. इसके मुताबिक, अलग-अलग पार्टियों या राजनीतिक पहचान रखने वाले प्रमुख व्यक्तियों का आपसी समझौता गठबंधन कहलाता है.
विरोधकांच्या आघाडीचं INDIA नाव कसं ठरलं? डेमोक्रॅटिक की डेव्हलपमेंटवरुन खल
युतीचे राजकारण कसे सुरू झाले?
– 1982 मध्ये रॉजर स्क्रूटनचे एक पुस्तक आले होते- ‘अ डिक्शनरी ऑफ पॉलिटिकल थॉट’. या पुस्तकात युतीची व्याख्या सांगितली होती. यानुसार, विविध पक्ष किंवा राजकीय ओळख असलेल्या प्रमुख व्यक्तींच्या परस्पर कराराला युती म्हणतात.
– भारतातील आघाडी सरकारची सुरुवात राज्य पातळीवर झाली. 1953 मध्ये आंध्र प्रदेशात आघाडी सरकार स्थापन झाले. मात्र हे सरकार केवळ 13 महिनेच चालवू शकले. त्यानंतर उत्तर प्रदेश, बिहार, मध्य प्रदेश या राज्यांमध्येही मिश्र सरकारे स्थापन झाली.
– स्वातंत्र्यानंतर जवळपास दोन दशके काँग्रेसला कोणतेही आव्हान नव्हते. मात्र, त्यावेळी इतर विचारसरणीचे पक्ष नक्कीच होते. 1964 मध्ये जवाहरलाल नेहरू आणि 1966 मध्ये लाल बहादूर शास्त्री यांच्या निधनानंतर राजकारणातही बदल होऊ लागले.
सत्ताधारी-विरोधकांच्या कुस्तीपासून 8 पक्ष लांब! ‘एकला चलो रे’ भूमिका कोणाला ठरणार डोकेदुखी?
– राष्ट्रीय स्तरावर युतीची सुरुवात 70 च्या दशकात झाली. दरम्यान, 1975 मध्ये तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी आणीबाणी जाहीर केली होती. त्यामुळे विरोधकांना काँग्रेसविरोधात एकत्र येण्याची संधी मिळाली.
केंद्रात पहिल्यांदा युती झाली
– ऑक्टोबर 1951 मध्ये जनसंघाची स्थापना झाली. श्यामा प्रसाद मुखर्जी यांची पहिले अध्यक्ष म्हणून निवड झाली. जनसंघ हा हिंदुत्ववादी पक्ष होता.
– 1952 मध्ये झालेल्या पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकीत जनसंघाचे तीन सदस्य निवडून आले. त्यापैकी एक होते श्यामा प्रसाद मुखर्जी.
Gujarat Riots : तिस्ता सेटलवाड यांना दिलासा; सर्वोच्च न्यायालयाकडून जामीन मंजूर
– त्यांनी रिपब्लिक कौन्सिल ऑफ ओडिशा (तेव्हाचे ओरिसा), पंजाबचा अकाली दल, हिंदू महासभा आणि अपक्ष खासदारांसह छोट्या पक्षांना एकत्र करून ‘नॅशनल डेमोक्रॅटिक पार्टी’ या नावाने युती केली.
– या पक्षाचे नेते म्हणून श्यामा प्रसाद मुखर्जी यांची निवड झाली. तत्कालीन नेहरू सरकारच्या काश्मीर धोरणांना विरोध करणे हा पक्षाचा उद्देश होता.
केंद्रात पहिले युतीचे सरकार स्थापन झाले
– आणीबाणी संपल्यानंतर 1977 मध्ये लोकसभेच्या निवडणुका झाल्या. ही निवडणूक वेगळ्या प्रकारची होती. यामध्ये जनतेला चांगले किंवा वाईट हे निवडायचे नव्हते. त्यापेक्षा आणीबाणीला कोणी विरोध केला हे ठरवायचे होते.
पक्ष सोडल्यानंतर गोऱ्हेंची पहिली चिठ्ठी; पण, उद्धव ठाकरेंनी ‘सस्पेन्स’ ठेवला कायम
– आणीबाणीमुळे जनता संतप्त होती. त्याचा परिणाम निवडणुकीच्या निकालावरही दिसून आला. इंदिरा गांधी निवडणुकीत हारल्या. संजय गांधी निवडणुकीत पराभूत झाले. सहसा तेच नेते किंवा लोक जिंकले, ज्यांनी आणीबाणीला विरोध केला किंवा तुरुंगात गेले.
– अनेक विचारधारा आणि छोटे-मोठे पक्ष एकत्र करून ‘जनता पार्टी’ नावाचा नवा पक्ष स्थापन केला. काही दिवसांपासून पक्षात पंतप्रधानपदाच्या उमेदवाराबाबतचा वाद सुरू होता. त्यावेळी जयप्रकाश नारायण यांची उंची खूप होती, पण त्यांची प्रकृती ठीक नव्हती.
– त्यांच्याशिवाय जगजीवन राम, चौधरी चरणसिंग, मोरारजी देसाई यांची नावे पुढे आली. अखेर मोरारजी देसाई यांच्या नावावर एकमत झाले. जनता पक्षात जनसंघ, भारतीय लोकदल, काँग्रेस (ओ), संयुक्त समाजवादी पक्ष अशा 10 हून अधिक पक्षांचा समावेश होता.
– 1977 च्या निवडणुकीत जनता पक्षाने मोठा विजय मिळवला. काँग्रेसच्या 154 जागा कमी झाल्या. विजयानंतर मोरारजी देसाई पंतप्रधान झाले.
– मात्र, दोन वर्षातच आघाडी सरकारला तडा जाऊ लागला. चौधरी चरणसिंग यांना पंतप्रधान व्हायचे होते. मोरारजी देसाई यांनी 1979 मध्ये राजीनामा दिला. त्यांच्यानंतर चौधरी चरणसिंग पंतप्रधान झाले, पण या पदावर सहा महिनेही राहू शकले नाहीत.
आपल्या वाक्-चातुर्याला तोड नाही; जाधवांकडून कौतुक होताच फडणवीसांकडून केकची ऑफर
– अखेर 1980 मध्ये जनता पक्षाचे सरकार पडले. 1980 मध्ये लोकसभेच्या निवडणुका झाल्या. जनता पक्षाने जगजीवन राम यांना पंतप्रधानपदाचे उमेदवार केले. मात्र या निवडणुकीत जनता पक्षाला केवळ 31 जागा जिंकता आल्या. काँग्रेसने पुनरागमन करत 350 हून अधिक जागा जिंकल्या.
आघाडी सरकारमधील अस्थिरतेचा काळ
– 1980 ते 1989 पर्यंत सर्व काही ठीक होते. काँग्रेसचे सरकार पूर्ण बहुमताने सत्तेत राहिले. पण 1989 मध्ये संयुक्त आघाडीची स्थापना झाली.
– व्हीपी सिंग पंतप्रधान झाले, पण हे सरकार केवळ 11 महिनेच चालवू शकले. भाजपने त्यांचा पाठिंबा काढून घेतल्याने व्हीपी सिंह यांचे सरकार पडले होते.
बारामती जिंकण्याचा भाजपचा चंग! पवारांच्या बालेकिल्ल्यात नेमला ‘खास’ शिलेदार
– यानंतर 10 नोव्हेंबर 1990 रोजी चंद्रशेखर सिंह काँग्रेसच्या पाठिंब्याने पंतप्रधान झाले. चंद्रशेखर सिंग 21 जून 1991 पर्यंतच पंतप्रधान राहू शकले. त्यानंतर पीव्ही नरसिंह राव यांच्या नेतृत्वाखाली सरकार स्थापन झाले, ज्यांनी आपला पाच वर्षांचा कार्यकाळ पूर्ण केला.
संयुक्त आघाडी स्थापन झाली, पण सरकार चालले नाही
– मे 1996 मध्ये निवडणुका झाल्या. यामध्ये कोणत्याही पक्षाला पूर्ण बहुमत मिळाले नाही. भाजप सर्वात मोठा पक्ष ठरला. अटलबिहारी वाजपेयी पंतप्रधान झाले, पण 13 दिवसांत त्यांना राजीनामा द्यावा लागला.
– या निवडणुकांमध्ये जनता दलाने 46 जागा जिंकल्या. अनेक पक्षांनी मिळून युनायटेड फ्रंट नावाची युती केली. काँग्रेसनेही पाठिंबा दिला. एचडी देवेगौडा पंतप्रधान झाले पण काँग्रेसने पाठिंबा काढून घेतल्याने हे सरकार 10 महिन्यांत पडले.
– त्यांच्यानंतर इंद्रकुमार गुजराल जनता दलाचे नेते म्हणून निवडून आले आणि काँग्रेसच्या पाठिंब्याने ते पंतप्रधान झाले. पण तेही एक वर्ष पूर्ण करू शकले नाही आणि हे सरकारही पडले.
पुन्हा एनडीएची स्थापना झाली
– 1998 च्या निवडणुकीपूर्वी भाजपच्या नेतृत्वाखाली एनडीए म्हणजेच राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीची स्थापना झाली. त्यात सुरुवातीला 13 पक्षांचा सहभाग होते.
– 1998 च्या लोकसभा निवडणुकीत या पक्षांनी 258 जागा जिंकल्या होत्या. या सरकारमध्ये अटलबिहारी वाजपेयी पंतप्रधान झाले. जयललिता यांच्या AIADMK ने पाठिंबा काढून घेतल्याने हे सरकार केवळ 13 महिनेच चालवू शकले.
– त्यानंतर 1999 मध्ये सार्वत्रिक निवडणुका झाल्या. यामध्ये पुन्हा एकदा एनडीएचे सरकार स्थापन झाले. या सरकारमध्ये 24 पक्ष सहभागी होते. अटलबिहारी वाजपेयी पंतप्रधान झाले. भारतातील हे पहिले युती सरकार होते, ज्याने आपला पाच वर्षांचा कार्यकाळ पूर्ण केला.
एनडीएला प्रत्युत्तर म्हणून यूपीएची स्थापना झाली
– 2004 मध्ये लोकसभा निवडणुकीपूर्वी यूपीए म्हणजेच संयुक्त पुरोगामी आघाडीची स्थापना झाली. त्यात काँग्रेस आघाडीवर होती.
– त्या वर्षी झालेल्या निवडणुकीत यूपीएने 222 जागा जिंकल्या होत्या. समाजवादी पक्ष आणि डाव्या पक्षांनी या सरकारला बाहेरून पाठिंबा दिला. 2008 मध्ये डाव्या पक्षांनी पाठिंबा काढून घेतला तेव्हा सपानेच हे सरकार कोसळण्यापासून वाचवले.
– 2009 मध्ये पुन्हा एनडीए विरुद्ध यूपीए अशी लढत झाली. हा तो काळ होता जेव्हा राजकीय पक्ष यूपीए आणि एनडीए या दोन गटामध्ये विभागले गेले होते. त्या निवडणुकीतही यूपीएचा विजय झाला. मनमोहन सिंग हे यूपीएच्या दोन्ही सरकारांमध्ये पंतप्रधान होते.
भाजप आता मजबूत आहे
– आघाडी सरकारने भारतीय राजकारणावर इतके वर्चस्व ठेवले आहे की त्याशिवाय सरकार स्थापन होऊ शकत नाही. 2014 मध्येही एनडीए आणि यूपीए यांच्यातच लढत होती.
– मात्र, 2014 मध्ये नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली भाजपने 282 जागा जिंकल्या. 272 च्या बहुमताच्या आकड्यापेक्षा हे 10 अधिक होते. या सरकारमध्येही जवळपास 15 पक्षांची युती होती.
– 2019 च्या लोकसभा निवडणुकीतही एनडीएला जवळपास दोनतृतीयांश बहुमत मिळाले होते. भाजपने 543 पैकी 303 जागा जिंकल्या.
– 2019 च्या निवडणुकीनंतर अनेक प्रादेशिक पक्षांनी सरकारचा पाठिंबा काढून घेतला आहे. मात्र भाजपचे स्वबळावर बहुमत असल्याने सरकार कायम आहे.
